Jak III RP rozwaliła dobrą ustawę schyłku PRL

U schyłku PRL i progu III RP Mieczysław Wilczek oparł życie gospodarcze Polaków na dwóch prostych zasadach: „co nie jest zakazane, jest dozwolone” oraz „pozwólcie działać”. Zaowocowały one eksplozją przedsiębiorczości, która przez kilka lat – od 1989 roku – napędzała polską gospodarkę. Po tych zdroworozsądkowych zasadach, wprowadzonych do polskiej legislacji wraz z „Ustawą z dnia 23 grudnia 1988 r. o działalności gospodarczej” – pozostała niestety figa z makiem. 
 
O tym dlaczego tak się stało i co teraz można z tym zrobić dyskutowali goście konferencji pt. „Przywróćmy wolność gospodarczą! 30-lecie Ustawy Wilczka”. To arcyciekawe wydarzenie zostało zorganizowane przez posła Jacka Wilka z partii Wolność. Wystąpienia zaproszonych prelegentów były na tyle wartościowe, że warto je przybliżyć. Kto wie, może z tej burzy mózgów zapłonie iskierka nadziei? 


Zryw nie nastąpi jeśli najpierw nie zaboli. A kiedy przez kilka godzin słucha się o tym, jak w tzw. wolnej Polsce odebrano wolność, boleć musi – i to bardzo. I nie było to gadanie po próżnicy, lecz brutalna prawda poparta szeregiem konkretnych przykładów z życia przeciętnego polskiego przedsiębiorcy. 16 czerwca AD 2018 organizator zebrał w jednym miejscu ludzi z różnych środowisk, czasem nawet o skrajnie innym światopoglądzie, ale łączyło ich jedno: pragnienie uwolnienia się z kajdan biurokracji i nieludzkiego prawa. 

A miało być tak pięknie...

23 grudnia 1988 roku komuchy na odchodne uchwalili ustawę o działalności gospodarczej opracowanej według projektu ministra przemysłu Mieczysława Wilczka i premiera Mieczysława Rakowskiego. Znana pod potoczną nazwą jako „Ustawa Wilczka” zalegalizowała prywatną działalność gospodarczą i weszła w życie 1 stycznia 1989 roku. Produkcja i handel rozkwitły w najlepsze, a Polacy wreszcie zaczęli się bogacić. Z czasem jednak do rządzących dotarło, że obywatel, który zapewnia sobie i rodzinie godny byt, to wolny obywatel. No nie, tej wolności politycy kolejnych kadencji najwyraźniej zdzierżyć już nie mogli.

Stanisław Michalkiewicz zauważył, że historia ustawy o wolności gospodarczej wiąże się z nieustającą nowelizacją. Prelegent wyliczył, że tylko w ciągu pierwszych 10 lat została ona znowelizowana co najmniej 50 razy. Każda nowelizacja polegała na dopisywaniu coraz to nowych form reglamentacji w aż 202 obszarach działalności gospodarczej. W rezultacie dodawania rozmaitych licencji, koncesji, zezwoleń, pozwoleń, itp. ustawa zupełnie zmieniła swoją pierwotną postać i w ciągu dekady realny socjalizm został przywrócony. 

Dlaczego tak się stało? Zdaniem Michalkiewicza nomenklaturowcy – o których pozycji w nowych warunkach ustrojowych nie miała już decydować znajomość Marksa, Engelsa i Lenina na wyrywki, lecz stan posiadania – zorientowali się, że w warunkach wolnego rynku zostają daleko w tyle. Stąd odwrót. Pragnienie zabezpieczenia interesów nomenklatury zderzyło się z zapotrzebowaniem nowych eliciarzy – tym razem solidarnościowych (którzy nie zdążyli się uwłaszczyć) – na posady. Michalkiewicz uważa, że właśnie dlatego nowelizacje były przeprowadzane w taki sposób, by sprzyjały biurokracji.

Kulisy biurokracji obrazowo przedstawił dr Sławomir Mentzen. Przedstawiciel partii Wolność zaczął od spostrzeżenia, że rządzący lubią się chwalić faktem, iż w Polsce łatwo można zarejestrować działalność gospodarczą. Problem w tym, że prawdziwa gehenna zaczyna się chwilę potem. Prelegent mówił o codziennych przeprawach polskiego przedsiębiorcy – także takiego, który prowadzi jedynie jednoosobową działalność gospodarczą. Opisał kuriozalną biurokrację, tj. szereg przepisów nakazujących wywiązywanie się z niemożliwych do spełnienia w całości wymagań. W praktyce okazuje się często, że narzucone prawo jest na tyle skomplikowane, że przedsiębiorcy zmuszani są je łamać lub kapitulować. 

Wystarczy wspomnieć, że tylko samo RODO – rozporządzenie dot. ochrony danych osobowych, które weszło w życie w maju 2018 roku – narzuca firmom posiadanie i wdrożenie długiej listy skomplikowanych dokumentów z załącznikami, takich jak: „Polityka bezpieczeństwa ochrony danych osobowych w firmie”, „Procedura wykrywania i klasyfikowania naruszeń ochrony danych osobowych”, czy „Analiza ryzyka ochrony danych osobowych”. Do tego dochodzą niemałe koszty wprowadzenia przepisów zawartych w tej ustawie i konieczność przejścia niezbędnych szkoleń. Spis wymaganych dokumentów poraża, a przedsiębiorców (każdego, bez wyjątku) zmusza się do spełnienia warunków rozporządzenia pod groźbą ogromnej kary finansowej. 

Absurd goni absurd

Jeszcze większa kopalnia nonsensów uruchamia się wraz z chęcią zatrudnienia przynajmniej jednego pracownika. Jako przykład zatrudnionej osoby Mentzen podał księgowego świadczącego usługi finansowe. Następnie zaprezentował teczkę BHP biura rachunkowego zatrudniającego takiego pracownika. Segregator liczył kilkaset stron dokumentów, zawierających w większości kuriozalne przepisy. Dla przykładu: instrukcję obsługi dla czajnika czy kuchenki mikrofalowej – ponieważ dla każdego urządzenia znajdującego się w biurze trzeba sporządzić osobną instrukcję BHP, a następnie trzeba przeszkolić pracownika z obsługiwania danego urządzenia. 

Papierologii nie ma końca. Od instrukcji BHP dla techniki mycia rąk, po instrukcję przystosowania substancji chemicznych i ich mieszaninami (tak na wypadek użycia płynu do naczyń przy zmywaniu kubka po kawie). A ponieważ pracownik biurowy musi czasem przenieść z biurka na półkę segregator, to „zatroskani” o jego bezpieczeństwo biurokraci wymagają oddzielnej instrukcji BHP dotyczącej ręcznych prac transportowych. 

Zdaniem Henryka Siodmoka takie przepisy tworzy się to, żeby zniechęcać ludzi do przedsiębiorczości, ponieważ przedsiębiorca jest źródłem wolności. Nawiązując do tematu konferencji, prezes Grupy Atlas zgodził się, że źródłem reform i sukcesu polskich przemian była właśnie „Ustawa Wilczka”. Dodał, że w zasadzie obowiązywała ona przez dwa lata, dlatego do „wielkiego bum”, tj wyrywania Polski z hiperinflacji i zadłużenia oraz wzrostu gospodarczego przyczyniły się firmy założone w latach 1989-1990. Siodmok zauważył, że sukces był wówczas możliwy dzięki warunkom otwartości, jednak już w 1990 roku skutecznie ograniczył je Leszek Balcerowicz.

Bóg powołał nas do wolności!

W wystąpieniu podczas konferencji Henryk Siodmok opowiedział o przedsiębiorczości na gruncie Nauki Społecznej Kościoła. Przypomniał, że w encyklice z 1891 roku „Rerum novarum” Leon XIII mówi o tym, iż prawo własności jest prawem naturalnym każdego człowieka, a więc jest Prawem Boskim. Prelegent podkreślił, że prawo własności nabywa się poprzez pracę lub poprzez zajmowanie rzeczy niczyich. Tak właśnie było za czasów funkcjonowania „Ustawy Wilczka”. Kupowało się łóżko polowe, a następnie stawiało się je na chodniku, straganie czy stadionie, rozkładało się towar i handlowało. W ten sposób budowano kapitał na ulicy – zauważył prezes Grupy Atlas. 

Siodmok nawiązał także do encykliki „Quadragesimo anno” Piusa XI, ogłoszonej w 1931 roku. Papież wyraził w orędziu troskę o los ludzi żyjących z pracy własnych rąk i przypomniał, że jakkolwiek Bóg dał zasoby całej ludzkości, to żeby się nimi posłużyć, muszą one najpierw do kogoś należeć. Zdolność do zarządzania zasobami ziemi człowiek nabywa poprzez prawo własności, dlatego – zdaniem Siodmoka – zasoby ziemi należą do przedsiębiorców. Prelegent dodał, że wszelkie pozytywne zmiany w społeczeństwie dokonują nie ułomni czy bezrobotni, ale właśnie przedsiębiorcy.

Co ciekawe, przedsiębiorcom poświęcono sporo miejsca w Piśmie Świętym. Na 31 przypowieści w Nowym Testamencie, aż 19 jest o przedsiębiorcach. Siodmok przypomniał, że Ewangelia jest o zarządzaniu relacjami międzyludzkimi, dlatego jego zdaniem skala przypowieści potwierdza, że przedsiębiorstwo jest miejscem, gdzie buduje się najwięcej relacji. Prezes Grupy Atlas nawiązał m.in. do przypowieści o dobrym gospodarzu (Mt 20, 1-18), gdzie już na wstępie Pan Jezus mówi o tym, że Królestwo Niebieskie jest podobne do gospodarza. Prelegent podkreślił, że gospodarz z przypowieści może zatrudnić pracowników do swojej winnicy na warunkach płacy i pracy ustalonych przez siebie, ponieważ to on jest właścicielem winnicy. 

Tymczasem współczesny system podatkowo-prawny zmusza niejednokrotnie przedsiębiorców do tego, żeby łamali prawo podczas zatrudniania pracownika. Siodmok szacuje, że na blisko 17,5 miliona osób zatrudnionych w tym kraju, od 6 do 9 milionów pracowników ma płacone „pod stołem”. Zdaniem prezesa Grupy Atlas to jest nie tylko skandal, ale przede wszystkim świadczy o kolonializmie, tak jakby weszła tutaj okupacja. „Człowiek może rozwijać swoje talenty poprzez pracę. Pracę organizuje przedsiębiorca. Jak przedsiębiorcy powołani do ponoszenia odpowiedzialności i prowadzenia firmy mają odpowiedzieć na powołanie Boże, jeżeli z samego faktu zatrudnienia łamią prawo? Oni wszyscy łamią prawo. Jak oni mają planować rodziny? Jak oni mają planować rozwój?” – zastanawiał się oburzony Siodmok.

W jedności siła!

Podczas konferencji wybrzmiała brutalna rzeczywistość, ale paradoksalnie nie zabrakło optymizmu. Prof. Robert Gwiazdowski zauważył, że wśród europejskich przedsiębiorców, to właśnie Polacy są najlepiej przystosowani do zmian. „Kryzysów niech się boją inni, bo oni nie wiedzą co to kryzys. A my, permanentnie od 70. lat dajemy sobie radę z różnymi kryzysami” – podsumował.

Dr hab. Andrzej Sadowski z Centrum im. Adama Smitha śmiało zasugerował, by nie zwalać winy na przynależność do Unii Europejskiej. „Skoro w tamtych warunkach, kiedy w Polsce stacjonowały wojska sowieckie można było przywrócić wolność gospodarczą, to teraz nie ma żadnych innych przeszkód, żeby tę wolność przywrócić już jutro w naszym kraju” – podkreślił. 

Jan Kubań z Polsko-Amerykańskiej Fundacji Edukacji i Rozwoju Ekonomicznego wyraził przekonanie, że z faktu, iż świetną ustawę zniszczyli rządzący, naród powinien wyciągnąć mądre wnioski. W tym kontekście zaproponował wprowadzenie w nowej Konstytucji RP weta obywatelskiego umożliwiającego odrzucenie lub przyjęcie ustawy na drodze ogólnonarodowego referendum. Prezes PAFERE przypomniał, że takie rozwiązanie bardzo dobrze sprawdza się w Szwajcarii, gdzie obywatele korzystają z przywilejów demokracji bezpośredniej. 

Kubań podkreślił, że w takich krajach jak Polska „władza tworzy grupy społeczne, które ją wspierają – tzw. beneficjentów państwa (…)”. Przedstawiciel PAFERE zauważył, że nie mamy obecnie żadnych instrumentów kontrolowania władzy. Przestrzega jednak przed czekaniem na śpiącego rycerza, który nas uratuje. W zamian proponuje skupienie się na trzech najważniejszych postulatach i zorganizowanie wokół nich ruchu wolnościowego.

Rafał Ziemkiewicz zwrócił uwagę na paradoksy. Zauważył, że „ostatni rząd upadającego komunizmu był bardziej prorynkowy niż rządy okrzyczanego balcerowiczowskiego kapitalizmu.” Publicysta podzielił spostrzeżenia pozostałych prelegentów, że im dalej od „Ustawy Wilczka”, tym gorzej. „Później tylko psuto, psuto, psuto, aż doszliśmy do recydywy socjalizmu”, do czego miały przyczynić się „kolejne postsolidarnościowe gabinety”. Zdaniem prelegenta przyczyniła się do tego także obojętność społeczeństwa, „które wychowane w PRL-u i dysponujące jedynie pamięcią historyczną Polski sanacyjnej nie było w stanie docenić tego, co dostało i tego, co mogło uzyskać”.

W związku z powyższym Ziemkiewicz uważa 30-lecie „Ustawy Wilczka” za smutną rocznicę, ale dostrzega pewną nadzieję w jej obchodach. „Ważne, że pamiętamy, iż była inna możliwość rozwoju, bo ona nadal przed Polską istnieje. Jeśli uda nam się, jeśli będziemy państwem dostatnim, to nie dzięki mrzonkom o państwowej regulacji rynku (…), ale dzięki polskim przedsiębiorcom, którym nie trzeba pomagać, wystarczy tylko przestać im wreszcie przeszkadzać i wrócić do tego, co słusznie 30 lat temu stworzono” – podsumował.

Poseł Jacek Wilk zaproponował, że skoro chcemy zagwarantować wolność gospodarczą, to najpierw musimy ją precyzyjnie zdefiniować i opisać, w przeciwnym razie łatwo będzie można tą wolność zniszczyć. W tym celu parlamentarzysta zaczął od podstawowych objaśnień. Przypomniał, że wolność gospodarcza w poziomie mikro (kiedy przedsiębiorca wchodzi w różne relacje z innymi podmiotami obrotu gospodarczego) sprowadza się do swobody w dobieraniu sobie współpracowników, pracowników, kontrahentów i klientów. „Jeśli zagwarantujemy te cztery wolności i zepniemy je klamrą wolności zawierania umów, to mamy wypełnioną wolność gospodarczą” – wyjaśnił organizator konferencji. Z ubolewaniem dodał, że w każdym z tych aspektów wolność jest ograniczana przez państwo w postaci szeregu wymogów, przepisów, itp. Przypomniał m.in. głośną sprawę drukarza z Łodzi, który odmówił organizacji LGBT wydruku plakatu. Sąd Najwyższy uznał, że łódzki przedsiębiorca nie miał prawa odmówić. Taka decyzja jest jednoznaczna z ingerencją państwa w działalność tego przedsiębiorcy.

Nawiązując do wolności gospodarczej na poziomie makro (relacji przedsiębiorcy z organami władzy publicznej) poseł Wilk zauważył, że tym zakresie zawsze będzie jakiś rodzaj ograniczenia, chociażby ze względu na przepisy podatkowe. Powinny jednak obowiązywać fundamentalne zasady, żeby zmaksymalizować wolność, a liczbę ograniczeń zminimalizować. Chodzi m.in. o zakaz ingerowania władz publicznych w procesy gospodarcze (z niewielkimi wyjątkami) czy zakaz reglamentowania działalności gospodarczej, z pewnymi jasno określonymi wyjątkami dotyczącymi zasad bezpieczeństwa zbiorowego i zasad obronności bezpieczeństwa państwa.

Za absolutne minimum prelegent uznał dodanie zasady, że wprowadzenie każdej nowej ustawy musi się wiązać z usunięciem przynajmniej jednej. Wtedy – zdaniem mecenasa Wilka – zaczniemy wychodzić z sytuacji, w której mamy niezliczoną ilość przepisów, której nie zna nawet najbardziej wnikliwy prawnik.

Wszystkie przemówienia z konferencji oraz panel dyskusyjny udostępniono w całości na YouTube – wystarczy wpisać temat: „Przywróćmy wolność gospodarczą! 30-lecie Ustawy Wilczka”. Obok zacytowanych prelegentów wystąpili ponadto: dr Marcin Chmielowski (Fundacja Wolność i Przedsiębiorczość), Jacek Bartyzel (działacz wolnościowy), dr Ireneusz Jabłoński (członek zarządu Centrum im. Adama Smitha), Mikołaj Pisarski (Instytut Misesa), mec. Jacek Janas (Instytut Romana Rybarskiego), Janusz Korwin-Mikke (partia Wolność); Paweł Pudłowski (poseł, Nowoczesna), mec. Paweł Budrewicz (Centrum im. Adama Smitha), Jakub Kulesza (Kukiz’15) i ks. Jacek Gniadek SVD (misjonarz).

Agnieszka Piwar

Artykuł ukazał się pierwotnie na stronie Polsko-Amerykańskiej Fundacji Edukacji i Rozwoju Ekonomicznego (pafere.org)